Van den Brink, die onlangs 75 werd, zegt geen periode te hebben meegemaakt die zo turbulent is als de huidige. “De orde zoals we die kenden, staat op losse schroeven.” De denkbeelden van Gramsci helpen om deze tijd te duiden, zegt hij. Gramsci, een 19e eeuwse Italiaanse denker en politiek theoreticus, introduceerde het begrip ‘de tussentijd’ om een tijdsgewricht te duiden waarin het oude is gestorven maar het nieuwe niet geboren kan worden. In deze tussentijd - het interregnum – doen zich allerlei ‘morbide symptomen en verschijnselen’ voor.

Historisch blok
Gramsci breidde het klassieke marxisme uit met de term historisch blok: de tijdelijke samenhang tussen economische en ideologische krachten. Wanneer die samenhang uiteenvalt, kunnen ideeën los van de economische werkelijkheid een eigen dynamiek krijgen. Politici kunnen die benutten om massa’s te mobiliseren. Mussolini deed dat in de tijd van Gramsci. Onder meer Donald Trump doet dat nu: “Dat kan een verklaring zijn waarom mensen op Trump stemmen, terwijl dat niet in hun belang is.” Van den Brink ziet meer van dit soort verschijnselen. Hij noemt voorbeelden als het bekladden van kunstwerken uit naam van klimaatactivisme of discussies over genderneutrale toiletten. “Oprechte ideeën zijn zo losgeraakt van het echte leven en dat ze een eigen leven gaan leiden.”

Nieuwe ordeningsmodellen
Gramsci wist duidelijk te benoemen wat de oude en de nieuwe orde waren: kapitalisme tegenover socialisme. Dat onderscheid is nu minder scherp, zegt Van den Brink: “Denken in termen van links en rechts is volkomen inadequaat om de huidige tijd te duiden.” Om de huidige orde te begrijpen, introduceert hij twee assen:

• De economische as: met het particulier belang (liberalisme) tegenover het gemeenschappelijk belang (socialisme).
• De machtsas: top-down (autocratie) tegenover bottom-up (democratie).

Door die te combineren ontstaan vier denkmodellen voor een orde:

1. Democratisch liberalisme: marktwerking gecombineerd met democratische inspraak. Dit was dominant in het Westen van 1950 tot circa 2000.
2. Autoritair socialisme: gemeenschapszin via staatsdwang, zoals bij het communisme en in het huidige China.
3. Autoritair liberalisme: radicale marktwerking in combinatie met dwang van bovenaf. Zichtbaar in de huidige VS en in vormen van new public management.
4. Coöperatie: samenwerking op vrijwillige basis, zoals gebeurde in de middeleeuwse gilden.
    

“Van deze vier sluit het coöperatieve model het beste aan bij het Europese DNA. Het biedt ruimte voor ondernemerschap én gemeenschapszin,” zegt Van den Brink.

De zoektocht naar balans
Niet één van de genoemde modellen is volledig van toepassing op de bestuurlijke praktijk, nuanceert Van den Brink. “In de realiteit lopen dingen door elkaar. Er zijn altijd meerdere doelen en waarden, het is zoeken naar de juiste balans.” In de medische sector heb je geld, regels van de staat, de kennis van de chirurg en de beleving van de patiënt. Die moeten allemaal een plek krijgen in de organisatie. Daar moet je de discussie over voeren, zegt hij: “Het is bijvoorbeeld niet vanzelfsprekend dat de begroting altijd op de eerste plaats komt.”

Welk advies heeft hij aan zorgbestuurders? “Praat over doelen en waarden. Dat zeg ik ook tegen politici, want die zijn te veel bezig met middelen en niet met doelen. De onvrede in het land komt doordat we niet weten waar we naartoe gaan. We moeten praten over de richting die we op willen.” De denkmodellen kunnen helpen om deze doelen te bepalen, besluit hij. “Wat wil je met de zorg, wat is de verhouding tussen het individuele belang en de gemeenschap? Wie is de gemeenschap, wie reken je daartoe? Hoe is de machtsbalans in het ziekenhuis, hoe coöperatief wil je zijn?” Daarbij pleit hij voor een beter evenwicht tussen traditie en innovatie: “Het gaat in de zorg wel erg veel over innovatie. Hoe verhoudt zich dat tot de menselijke behoefte van een arm om je heen willen als ziek bent? Ook daar moeten zorgbestuurders over nadenken.”

"Er zijn altijd meerdere doelen en waarden, het is zoeken naar de juiste balans."