Fantoomgroei

In zijn boek ‘Fantoomgroei’ laat journalist Sander Heijne zien dat de economie al ver voor de coronacrisis ontspoorde. Bedrijfswinsten zijn sinds de jaren tachtig sterk gegroeid, werknemers hebben daar nauwelijks van geprofiteerd. Vitale sectoren als de politie, het onderwijs en de zorg werden intussen uitgehold. Hoe kan dat? Willen we dat nog? Is dit niet hét moment om ons geld te zetten op de belangrijkste sectoren?

Nu is het moment om het geld eerlijker te verdelen
De hele economie is gebaseerd op groei. We moeten zo veel mogelijk spullen maken, zodat winsten blijven stijgen. Maar we maken blijkbaar niet de goede spullen, betoogt Heijne. In de coronacrisis waren beschermingsmiddelen binnen no time op. Groei is geen noodzaak, maar het resultaat van een verhaal over de samenleving dat we zijn gaan geloven.

Dat verhaal begon bij de grondlegger van de economie, Adam Smith. Hij zag veel armoede onder arbeiders in de geïndustrialiseerde steden en bedacht dat mensen vrijer waren als ondernemer. De ongelijkheid in de economie bleek hardnekkig. In 1945 bedacht een aantal economen op een conferentie in Zwitserland een nieuw verhaal om die ongelijkheid te verkopen. Ze vonden het ronduit onzin om arbeiders te laten meedelen in de groeiende rijkdom. Ze hadden het tij niet mee. Rooseveld voerde een sociaal beleid in de Verenigde Staten, overal werd algemeen stemrecht ingevoerd. Daarom begonnen de economen het verhaal over de economie te beïnvloeden: als je als bedrijf echt sociaal wilt zijn, moet je zo veel mogelijk waarde naar je toe trekken. Die waarde sijpelt dan vanzelf door naar de onderste klassen. ‘In de hele westerse wereld hebben we elkaar met dit idee besmet’, zegt Heijne. Het idee werd vastgelegd in het Akkoord van Wassenaar, bonden vonden in de jaren tachtig voor het eerst dat loonmatiging goed is voor de samenleving. De afgelopen veertig jaar is de economie veel harder gegroeid dan de lonen. Uiteindelijk loopt dit systeem vast. Door crises, groeiende ongelijkheid en wildgroei.

Nieuwe definitie van economie
Heijne stelt een nieuwe definitie van economie voor: ‘Economie is het vermogen van een groep mensen om samen een probleem op te lossen’. Zo kun je zorgen dat de zorg voldoende materialen heeft. Dat verpleegkundigen iets meer kunnen verdienen en dat klimaatbeleid niet meer samenvalt met groei. Het hele idee dat de economie moet groeien, lost wat Heijne betreft geen probleem meer op. Daarom zou je grondstoffen en vervuiling moeten belasten in plaats van werk, zodat je het klimaatprobleem kunt aanpakken. Dan is er van alles mogelijk.

Kanttekeningen
De zaal plaatst kanttekeningen bij het betoog van Heijne. Zo is Pieter Hasekamp, directeur van het CPB, het grotendeels eens met de analyse, maar hij wijst erop dat mensen onzichtbaar rijker zijn geworden de afgelopen veertig jaar. Mensen zijn veel meer gaan betalen aan pensioenen en zorg. Ze hebben het daardoor beter gekregen. Gerrit Timmer, chief science offier van Ortec, knikt. ‘Daarbij geldt ook nog dat mensen nu plezier beleven aan zaken als smart phones, internet  en sociale media die eerder geheel niet bestonden of anders veel geld zouden hebben gekost.’ Heijne werpt tegen dat dat niet geldt voor de onderste veertig procent van de samenleving. Die kan geen huis betalen, kinderen gaan zelfs met honger naar school. ‘We verdelen de rijkdom niet goed.’ Hasekamp vraagt zich af of het verhogen van belasting voor bedrijven de oplossing is. ‘Daar krijg je internationaal last van.’

Henk Gerla, lid van de Raad van Bestuur van Zorg en Zekerheid vraagt zich af wat het alternatief is voor het bruto nationaal product als meeteenheid. Heijne vindt het BNP geen goede graadmeter voor welvaart, maar geeft bewust geen alternatief. ‘We willen dat de samenleving hierover in gesprek gaat. Ik vind het hoopgevend dat onze analyse partijbreed herkend wordt. De verkiezingen zijn bepalend voor wie er betaalt voor de coronacrisis. Nu zijn dat de werknemers. We willen de kosten collectief en eerlijker verdelen. Ik ben optimistisch over de kansen.’